”იმისათვის რომ ადამიანმა ცხოვრება შეძლოს, ან უსასრულობას ვერ უნდა ხედავდეს, ან ცხოვრების ისეთი განმარტება ჰქონდეს, რომელიც სასრულობას უსასრულობასთან დააკავშირებს.“
50 რომ შეუსრულდა, ლევ ტოლსტოის სულიერი კრიზისი შემოაწვა. თავის უდიდესი ნამუშევრების მიღმა იგი ხედავდა, რომ მისი მიზანმიმართულობა ნელნელა ცნობადობასთან და საზოგადო აღიარებასთან ერთად იკლებდა. მიუხედავად იმისა რომ უდიდესი მამულები ჰქონდა, ჰქონდა შესანიშნავი ჯანმრთელობა თავისი ასაკისათვის, ჰყავდა ცოლი და 14 შვილი. ჰქონდა მუდმივი დიდების გარანტი ლიტერატურაში, იგი ნელნელა ღრმა დეპრესიასა და მელანქოლიას მიეცა. თვითმკვლელობის პირას მისულმა, მან საბოლოო მიზანიც დაისახა: პასუხი გაეცა მარადიულ კითხვაზე. კითხვაზე, რომელიც ყველა რელიგიურ თუ ფილოსოფიურ მოძღვრებაში ისმის. ტოლსტოის საბოლო მიზანი სიცოცხლის არსის გაგება იყო. 1979 წელს, როდესაც ათწლეული იყო გასული „ომისა და მშვიდობის“ და ორი წელი „ანა კარენინას“ დაწერიდან, ხოლო დეკადით ადრე, ვიდრე სიბრძნის კალენდრის თავისეული ნარკვევების სინთეზს გამოსცემდა, ტოლსტოიმ თავისი შინაგანი ცხოვრების კატასტოფები გადმოსცა “აღსარებაში“ – ავტობიოგრაფიული მემუარები, რომელიც უჩვეულო პირდაპირობითა და ძლიერი ემოციურობით გამოირჩევა. მასში გადმოცემულია ტოლსტოის მედიტაციები ფულზე, დიდებასა და არასწორი მიზეზებით წერის შესახებ.
მისი დეპრესია ნელნელა სერიოზულ ფიზიკურ ავადმყოფობას ემსგავსება. ტოლსტოი წერს:
<<შემდეგ გამოჩნდა, თუ რა მოსდის ყველას ვისაც მომაკვდინებელი შინაგანი ავადმყოფობა აწუხებს. თავიდან, შეუძლოდ ყოფნის ტრივიალური ნიშნები ჩნდება, რომელსაც ავადმყოფი არ აქცევს ყურადღებას. შემდეგ, ეს ნიშნები ხელახლა იჩენს თავს უფრო და უფრო ხშირად და საბოლოოდ ერთ შეუჩერებელ ტანჯვად იქცევა. ტანჯვა ძლიერდება, და მანამ, სანამ ავადმყოფს გარშემო ყურება შეუძლია, რაც მისთვის უბრალოდ ცუდად ყოფნის მიზეზი იყო, ახლა ყველაფერზე მეტად მნიშვნელოვანია – ეს არის სიკვდილი!>>
ანჰედონიის კლასიკური სიმპტომებმა შეიპყრო იგი – მან დაკარგა ჟინი მუშაობისა და უარს ამბობდა იმ სამარადისო დიდებაზე, რომელზეც ერთ დროს ოცნებობდა, თითქოს უმნიშვნელო ყოფილიყო მისთვის ყოველივე ეს. მან თოფით სროლასაც კი დაანება თავი იმის შიშით, რომ ცდუნებას ვერ გაუძლებდა და სიცოცხლეს მოისწრაფებდა. მიუხედავად იმისა, რომ იგი ვერ აცნობიერებდა „ვიღაცას“ შემქმნელის არსებობაში, მას გაუჩნდა შეგრძნება რომ მთელი მისი ცხოვრება ხუმრობა იყო და ვიღაც მას ამასხარავებდა – ხუმრობა რომელიც სასტიკი იყო ჩვენის აუტანელ, გარდაუვალ წუთისოფელში, ხოლო ყველაზე დიდი უიმედობა შემდეგია:
<<დღეს თუ ხვალ ავადმყოფობა და სიკვდილი კარს მოადგება (და უკვე მოადგა) მათ ვინც მე მიყვარს, ან მეთვითონვე მომადგება. აღარაფერი დარჩება სიმყრალისა და მატლების გარდა. ადრე თუ გვიან ჩემი საქმეები, რაც არ უნდა იყოს ის, დავიწყებული იქნება, და მეც აღარ ვიარსებებ. მაშინ, რაღატომ ვხარჯო ძალისხმევა? როგორ შეიძლება კაცი ამას ვერ ხედავდეს? და როგორ შეიძლება აგრძელებდეს ცხოვრებას? სწორედ ეს მაოცებს! მხოლოდ მაშინ შეიძლება ცხოვრება, როდესაც მოწამლული ხარ სიცოცხლით. გამოფხიზლებისთანავე, შეუძლებელია არ დაინახო რომ ყველაფერი უბრალო და სულელური აბსურდია! ეს ზუსტად ასეა: არაფერია ამაზე სასაცილო ან გონებამახვილური ამის შესახებ, ეს უბრალოდ სასტიკი და სულელურია. […] უბრალოდ რომ გამეგო რომ ცხოვრება უაზროა, მშვიდად მივიღებდი ამას. მაგრამ საკუთარ თავს ამით ვერ დავიკმაყოფილებდი. იმ ადამიანის მსგავსად რომ ვყოფილიყავი, ტყეში რომ ცხოვრობს და იცის რომ გასასვლელი არ არსებობს, შეიძლებოდა მეცხოვრა; მაგრამ მე ვიყავი ტყეში დაკარგულივით, გზადაბნეულობისაგან შეშინებული, რომელიც მიქრის რომ გზა იპოვოს. მან იცის რომ ყოველი მომდევნო ნაბიჯი უფრო და უფრო აბნევს, მაგრამ შეჩერება შეუძლებელია. ეს ნამდვილად საშინელია. ამ შიშისგან კი თავი რომ დამეღწია, თვითმკვლელობა უნდა ჩამედინა.>>
და ის მაინც აცნობიერებდა რომ მისი სულიერი სენის შეკითხვა არც უნიკალური იყო და არც რთული:
<<ჩემი კითხვა… ყველა კითხვაზე მეტად მარტივი იყო, რომელიც, დაწყებული ყველაზე სულელი ბავშვიდან, დამთავრებული ბრძენკაცით, ყველა ადამიანის სულში ბინადრობდა. ეს იყო შეკითხვა რომელზე პასუხგაუცემლად ცხოვრება შეუძლებელია, საკუთარ მაგალითზე გამოვცადე. ეს შეკითხვაა: „რა გამოვა იქიდან რასაც დღეს ვაკეთებ, ან ხვალ ვიზამ? რა გამოვა საერთოდ ჩემი მთლიანი ცხოვრებიდან?“ სხვაგვარად ეს შეკითხვა ასეც დაისმის: „რატომ უნდა ვიცხოვრო, მქონდეს რაიმეს სურვილი, ან რატომ გავაკეთო რამე?“ ასევე, ასეც შეიძლება ვიკითხოთ: „ არის ცხოვრებაში რამე ისეთი მნიშვნელოვანი რომ გარდაუვალი სიკვდილის მოლოდინმა არ გამანადგუროს?“>>
ამ მაპარალიზებელ, ღრმა შეკითხვაზე პასუხის ძიებაში, ტოლსტოიმ პირველად მეცნიერებას მიმართა, თუმცა მეცნიერებამ მას თავისი „გეგმები ჩაუშალა“ და იმის მაგივრად რომ საკუთარი კითხვებისათვის გაეცა პაუხი, ახალი კითხვები დაებადა. ყველაზე რთული მისთვის უსასრულობის განმარტება აღმოჩნდა და თვისი კითხვების შემცირების ნაცვლად იგი სასრულობას პასუხობს. ის წერს:
<<ყველა სიტყვა უმნიშვნელოა, უსასრულობაში არაფერია არც კომპლექსური და არც მარტივი, არაფერი არც წინ და არც უკან, არც უკეთესი ან უარესი. […] ის ვინც გულწრფელად იკვლევს საკუთარ სიცოცხლეს, შეუძლებელია დაკმაყოფილდეს შემდეგი პასუხით – „ შეისწავლე უსასრულო სივრცეში მუტაციები, დროის უსასრულობა და კომპლექსურობა, უთვალავი ატომი და შემდეგ შეიცნობ შენს ცხოვრებას“ – ასევე გულწრფელი კაცი ვერ დაკმაყოფილდება პასუხით: „ შეისწავლე კაცობრიობის მთლიანი ცხოვრება რომელიც არც თავი ვიცით და არც ბოლო, რომლიც მცირეოდენი ნაწილიც კი არ ვიცით, და ამის შემდეგ შენ შეიცნობ შენს ცხოვრებას“>>
<<ექსპერიმენტული მეცნიერების პრობლემა მიზეზ-შედეგობრივი კავშირია მატერიალურ ფენომენთან. ექსპერიმენტული მეცნიერებისათვის მხოლოდ საჭიროა რომ საბოლოო მიზეზის შეკითხვის დასმა, რომ ის უაზრობა გახდეს. აბსტაქტული მეცნიერების პრობლემა ცხოვრების თავდაპირველი არსია. საჭიროა მხოლოდ თანმიმდევრული მოვლენების გამოკვლევა (ისეთების როგორიცაა სოციალური და ისტორიული ფენომენი) და ისიც უაზრო ხდება. ექსპეტიმენტული მეცნერება მხოლოდ მაშინ გვაძლევს დადებით ცოდნას და ადამიანის უდიდეს გონიერებას გვიჩვენებს, როდესაც ის საბოლოო მიზეზებს არ იკვლევს. და ამის საპირისპიროდ, აბსტრაქტული მეცნიერება მხოლოდ მაშინაა მეცნიერება და მაშინ გვიჩვენებს ადამიანის უდიდეს გონიერებას, როდესაც ის თავდაპირველი მიზეზების გამოკვლევას გვერდზე აყენებს და მხოლოდ საბოლოო მიზეზებს ეხება.“
შემდეგ ის ფილოსოფიას მიუბრუნდა, მაგრამ კვლავ იმედგაცრუებული დარჩა:
„ფილოსოფია განა უბრალოდ არ გვაძლევს პასუხებს, არამედ ის თავის შეკითხვებს გვისვამს. მთავარი სირთულე ფილოსოფიაში კი ამ კითხვების მკაფიოდ დასმაა.“
იმის მაგივრად რომ პასუხი გაეცა, მან ფილოსოფიაში იგივე შეკითხვა აღმოაჩიინა, უბრალოდ უფრო რთული ფორმით. იგი მისტირის მეცნიერებისა და ფილოსოფიის ნამდვილი პასუხის გაცემის უძლურობას:
<<ერთი სახის ცოდნამ ვერ გასცა ცხოვრების შეკითხვას პასუხი, მეორემ კი პირდაპირ დაადასტურა ჩემი იმედგაცრუება, განა იმიტომ, რომ ჩემი შედეგის სიცრუეზე ან ჩემს ავადმყოფურ აზროვნებაზე მიუთითებდა, არამედ პირიქით, მე სწორად ვდიქრობდი, რომ ჩემი ფიქრები კაცობრიობის ყველაზე ძლიერ დასკვნებს დაემთხვა.>>
იმედგაცრუებული ტოლსტოი თვითონვე პასუხობს თავისსავე შეკითხვას:
<<რატომ არსებობს ყველაფერი რაც არსებობს, და რატომ ვარსებობ მე?“ „იმიტომ რომ ის არსებობს.>>
ზუსტად იგივეს იმეორებს ჯონ ქეიჯი 2 საუკუნის შემდეგ ( „არა – რატომ. უბრალოდ აქ“) და ჯორჯ ლუკასი ( „არ არსებობს მიზეზი. ჩვენ ვართ. ცხოვრება მიზეზგარეშეა“) – თეორემა რომელიც ბუდიზმიდან მოდის, და მართლაც, ტოლსტოიმ უკანასკნელ ხერხს მიმართა რომ ამ კითხვისთვის ეპასუხა – თავდაპირველად იმის კვლევით, თუ როგორ უნდა ეცხოვრა ამ კითხვით თავის სოციალურ წრეში. მან აღმოაჩინა ოთხი სტრატეგია რომ არსებული სასოწარკვეთა ემართა, თუმცა არცერთი გამოადგა:
<<ჩემი წრის ხალხისთვის მე აღმოვაჩინე ოთხი გამოსავალი იმ საშინელი მდგომარეობიდან, რომელშიც ჩვენ ყველანი ვართ. პირველი იყო იგნორირება. ის მოიცავს არ ცოდნას, არ გაგებას, რომ ცხოვრება ბოროტი და აბსურდულია, ასეთი ხალხისგან ვერაფერს ვისწავლი – შეუძლებელია შეწყვიტო იმის ცოდნა რაც იცი. მეორე არის ეპიკურეიზმი. ეს ნიშნავს, რომ როდესაც იცი ცხოვრების უიმედობა, მხოლოდ იმით უნდა დაკმაყოფილდე რაც გაქვს, არ მიაქციო ყურადღება დრაკონებსა თუ თაგვებს, ლოკო თაფლი მაქსიმალურად კარგად, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში თუ ბუჩქზე ბლომად მოხვდა. ეს არის ის გამოსავალი, რომელიც ამ წრის ადამიანების უმეტესობას აძლევს საშუალებას რომ იცხოვრონ. მათი გარემოება უფრო მეტ კეთილდღეობას უქმნით, ვიდრე სირთულეს და მორალური სისულელე ავიწყებთ, რომ მათი უპირატესობა თავიანთ მდგომარეობაში შემთხვევითია… შემთხვევა რომელმაც დღეს სოლომონ ბრძენად მაქცია ხვალ შეიძლება სოლომონის მონად გამხადოს. ამ ხალხს თავიანთი სულელური წარმოსახვა საშუალებას აძლევთ, რომ დაივიწყონ იმის შესახებ, რაც ბუდას მოსვენებას არ აძლევდა – ავადმყოფობის, სიბერისა და სიკვდილის გარდაუვალობა, რომელიც დღეს თუ ხვალ ყოველგვარ სიამოვნებას გაანადგურებს. მესამე გამოსავალი ძალასა და ენერგიაშია. ეს ნიშნავს, რომ, იმისათვის რომ გავიგოთ რომ სიცოცხლე ბოროტებისა და უაზრობისაგან შედგება, უნდა გავანადგუროთ ის. ასე იქცევიან იშვიათი ძლიერი და უშუალო ადამიანები. იციან იმ სულელური ხუმრობის შესახებ, რომლითაც ისინი გაამასხარავეს, ესმით რომ უკეთესია იყო მკვდარი ვიდრე ცოცხალი, და საერთოდ საუკეთესო ვარიანტი არარსებობაა, ისინიც შესაბამისსად იქცევიან, ამისათვის ხომ არსებობს საშუალებები: თოკი კისერზე, წყალი, დანა, რომ გულში გაიყარონ, ლიანდაგები. და ადამიანები ჩვენი წრიდან, რომლებიც ასე იქცევიან, უფრო და უფრო მეტნი ხდებიან. და უმეტესწილად ისინი ასე ცხოვრების საუკეთესო პერიოდში იქცევიან, როდესაც მათი სულიერი სიძლიერე ზენიტშია და ადამიანის დამამცირებელი გონებრივი ჩვევები ჯერ კიდევ ცოტა აქვთ. მეოთხე გამოსავალი სისუსტეშია. ის მდგომარეობს შემდეგში, რომ მიუხედავად ცხოვრების სიბოროტისა და უაზრობის შეგნებისა, მაინც აგრძელებენ არსებობას, მაგრამ იციან რომ ამით მაინც არაფერი გამოვა. ამ კატეგორიის ადამიანებმა იციან, რომ სიკვდილი სიცოცხლეზე უკეთესია, თუმცა არ შესწევთ ძალა რომ გონივრულად მოიქცნენ – დააჩქარონ ტყუილის შეწყვეტა და მოიკლან თავი, თითქოს რაღაცას ელიან. ეს არის გამოსავალი სისუსტიდან, თუ ვიცი რა არის საუკეთესო და ძალაუფლება ჩემს ხელთაა, რატომ არ მივეცე მას?…მე ამ მდგომარეობაში ვიყავი.>>
როდესაც ტოლსტოიმ თავი მეოთხე კატეგორიაში აღმოაჩინა, მან დაუსვა საკუთარ თავს კითხვა, თუ რატომ არ მოიკლა თავი. უცებ ის აანალიზებს, რომ მისი დეპრესიული კითხვების რაღაც ნაწილი უსაფუძვლო იყო, მისი დასკვნები „ბუნდოვანი ეჭვი“ იყო აზრს მოკლებულ ცხოვრებაზე. დამცირებული იმით, რომ ცნობიერება თან მარიონეტია, და თან ამ მარიონეტის მმართავი, ის წერს:
<<ეს ასე იყო. მე და ჩემმა გონებამ ვაღიარეთ რომ ცხოვრება უაზროა. თუ არ არსებობს უფრო დიდი მიზეზი (და ნამდვილად არ არსებობს და ვერაფერი ვერ დაამტკიცებს ამას), მაშინ გონება ჩემთვის სიცოცხლის შემოქმედია. გონება რომ არ ასებობდეს, ჩემთვის სიცოცხლეც არ იარსებებდა. როგორ შეიძლება რომ გონებამ უარყოს სიცოცხლე თუ ის მისი შემქმნელია? ან, სხვაგვარად რომ ვთქვათ: სიცოცხლე რომ არ არსებობდეს, არ იარსებებდა ჩემი გონებაც – აქედან გამომდინარეობს რომ გონება სიცოცხლის შვილია. სიცოცხლე არის ყველაფერი. გონება და სიცოცხლის ნაყოფია, ის კი თავადვე უარყოფს სიცოცხლეს. ვგრძნობდი, რომ რაღაც ვერ იყო რიგზე.>>
და მან აღმოაჩინა პასუხი არა მეცნიერებაში, ფილოსოფიაში ან ჰედონიზმის ცხოვრებაში, არამედ ცხოვრების უმარტივეს და უწმინდეს ფორმაში:
<<ცხოვრების ამაოების განმარტება არც ისე რთულია და უკვე ძალიან დიდი ხანია ხალხი მას იცნობს, ისინი ცხოვრობდნენ და ახლაც ცხოვრობენ. ისინი ცხოვრობენ და არასდროს უფიქრიათ სიცოცხლის არსის შესახებ? ჩემმა ცოდნამ, რომელიც ბრძენთა მიერ არის დადასტურებული, თვალი ამიხილა, დამანახა რომ ყველაფერი ჩვენ გარშემო – ორგანულიც და არაორგანულიც – ზედმეტად ჭკვიანურადაა მოწყობილი. მხოლოდ ჩემი მდგომარეობაა სულელური. ამ სულელებმა – უბრალო ხალხის უზარმაზარმა მასებმა – არაფერი იციან იმის შესახებ თუ როგორაა ეს ორგანული და არაორგანული სამყარო მოწყობილი, და ცხოვრობენ და ეჩვენებათ, რომ მათი ცხოვრება აზრიანიანადაა მოწყობილი. და უცებ მომივიდა აზრად: იქნებ არის რაიმე ისეთი რაც ჯერ არ ვიცი? უცოდინარობა სწორად ასე იქცევა. არცოდნა ხომ სწორედ ყოველთვის ამას ამბობს. როდესაც ვიღაცამ რაღაც არ იცის, ეს ამბობს რომ სისულელეა ის, რაც მან არ იცის. სინამდვილეში გამოდის, რომ მთლიან კაცობრიობას, ვისაც კი უცხოვრია და ცხოვობს, თითქოს ესმოდათ თავიანთი ცხოვრების აზრი, რომლის გაგების გარეშეც ვერ იცხოვრებდნენ, მე კი ვამბობ, რომ მთელი ეს ცხოვრება უაზრობაა, და მე არ შემიძლია სიცოცხლე.>>
იმას რასაც სტიუარტ ფაირშტეინი „გაცნობიერებულ იგრონირებას“ ეძახდა, 130 წლის შემდეგ ლევ ტოლსტოი თავადვე ხედავს.
<<საკუთარი გონების სიამაყით დაბნეულს, ეჭვგარეშე მეჩვენებოდა რომ სოლომონთან და შოპენჰაუერთან ერთად მეც ისე სწორად და ჭეშმარიტად მქონდა ეს კითხვა დასმული, რომ სხვანაირად არც შეიძლებოდა. ისე ეჭვგარეშე მეჩვენებოდა, რომ ეს მილიარდი ადამიანი, იმ კატეგორიას მიეკუთვნებოდნენ რომლებიც ჯერ კიდევ ვერ ჩასწვდომიან ამ კითხვის არსს, და ჩემი ცხოვრების არსის ძიებაში არასდროს მიფიქრია: „რა აზრს ანიჭებენ და ანიჭებდნენ თავიანთ ცხოვრებას ეს მილიარდი ადამიანი, რომელიც ცხოვრობდა და ახლაც ცხოვრობს დედამიმწაზე?“ ამ სიგიჟეში დიდხანს ვცხოვრობდი, რომელიც სინამდვილეში სიტყვებში კი არა, ყველა ჩვენგანის, განათლებული და ლიბერალურ ადამიანების ხასიათშია. მაგრამ ან იმის წყალობით, რომ რაღაც უცნაური ფიზიკური სიყვარული მაკავშირებს ნამდვილი მშრომელი ხალხისადმი, რომლებმაც მაიძულეს რომ დამენახა რომ სიცოცხლე არც ისეთი სულელური იყო როგორც ჩვენ გვგონია, ან ჩემი დარწმუნებულობის წყალობით, იმაში რომ მე არ შემიძლია რამე ვიცოდე, როგორღაც, გამოდის რომ საუკეთესო რისი გაკეთებაც შემიძლია – თავის ჩამოხჩობაა, ვგრძნობდი, რომ თუ მინდოდა ცხოვრება და ცხოვრების არსის გაგება, ეს აზრი უნდა მეძებნა არა მათში ვინც დაკარგა ეს აზრი და თავის მოკვლა უნდათ, არამედ იმ მილიარდ ადამიანში რომლებმაც იცხოვრეს და ცხოვრობენ, რომლებიც ცხოვრობენ და თავიანთ თავზე იღებენ საკუთარ და ჩვენს ცხოვრებასაც. მიმოვიხედე ამ ადამიანთა უდიდეს მასებში, გაუნათლებელ და არამდიდარ ხალხში და სულ სხვა დავინახე. დავინახე, რომ ეს მილიარდი ადამიანი, ყველანი, იშვიათი გამონაკლისების გარდა ჩემს დაყოფას არ ერგებიან, ნამდვილად ვერ ვიტყვი რომ ამ კითხვის არსი არ ესმით, რადგან ისინი თვითონვე სვამენ და უჩვეულოდ გასაგებად პასუხობენ მათ. ეპიკურეიზმსაც ვერ მივაკუთვნებ მათ, რადგან მათი ცხოვრება უმეტესად პირადისა და სტანდარტულისაგან შედგება, ვიდრე სიამოვნებისაგან. ასევე, ის, რომ ისინი გაუაზრებლად ცხოვრობენ ამ უაზრო ცხოვრებაში კიდევ უფრო ვერ ვიტყვი, რადგან მათი ყოველი საქციელი და სიკვდილიც კი მათივე ახსნილია. თვითმკვლელობას უდიდეს ბოროტებად თვლიან. გამოდის, რომ მთელ კაცობრიობას აქვს რაღაც არ აღიარებული და აღიარებული ცხოვრების არსი. გამოვიდა რომ ცოდნა არ იძლევა სიცოცხლის აზრს, არამედ გამორიცხავს სიცოცხლეს, სიცოხლის აზრი, რომელიც მას მილიონმა ადამიანმა მიანიჭა დამყარებულია რაღაც აღიარებულ, ტყუილ ცოდნაზე.>>
ის თვლის, რომ გარდაუვალია ირაციონალური რწმენა და მიიჩნევს მას უსამართლო თხოვნას მიტოვებულ მიზეზზე:
<<მეცნიერებისა და ბრძენების რაციონალური ცოდნა, უარყოფს ცხოვრების აზრს, მაგრამ ხალხის უდიდესი მასები, მთელი კაცობრიობა – აღიარებს ამ აზრს დაუსაბუთებლად. და ეს დაუსაბუთებელი ცოდნა არის რწმენა, ზუსტად ის, რომლისთვისაც არ შემეძლო რომ ხელი არ მეკრა. ეს იყო ერთი ღმერთი სამთაგან, 6 დღეში შექმნილი, ანგელოზები და ეშმაკები, და ყველაფერი დანარჩენი რაც მიუღებელია ჩემთვის სანამ არ გავგიჟებულვარ. ჩემი მდგომარეობა საშინელი იყო. მე ვიცოდი რომ ვერაფერს ვიპოვიდი გონივრული ცოდნის გზაზე, გარდა ცხოვრების უარყოფისა, იქ კი, რწმენაში – არაფერია აზროვნების უარყოფის გარდა, რომელიც კიდევ უფრო შეუძლებელია ვიდრე სიცოცხლის უარყოფა. გონივრული ცოდნის მიხედვით გამოვიდა, რომ სიცოცხლე ბოროტებაა, და ადამიანებმა იციან, რომ ადამიანებზე არ არის ცხოვრება დამოკიდებული, ისინი ცხოვრობდნენ და ახლაც ცხოვრობენ, მეც ვცხოვრობდი, მიუხედავად იმისა რომ უკვე დიდი ხანია ვიცი რომ ცხოვრება უაზრობა და სიბოროტეა. რწმენის მიხედვით, სიცოცხლის არსის გასაგებად, მე ვადლებული ვარ უარვყო გონება, რომლისთვისაც საჭიროა აზრი. წინააღმდეგობა გამოვიდა, რომლიდანაც მხოლოდ 2 გამოსავალი იყო: ან ის, რასაც აზრიანი ვუწოდე და იმდენად რაციონალური იყო რამდენადაც მე ვვარაუდობდი, ან რომელიც ირაციონალურად მეჩევებოდა იმდენადაც რამდენადაც მე ვვარაუდობდი.>>
ამის შემდეგ მან აღმოაჩინა ხარვეზები მის მთლიან მსჯელობაში, მისი მელანქოლიის საძირკველში ცხოვრების უაზრობის შესახებ:
<< რაციონალური ცოდნის შესახებ მსჯელობას რომ მივყევი, სწორი აღმოჩნდა. დასკვნა იმის შესახებ, რომ ცხოვრება არაფერია, გარდაუვალი იყო: მაგრამ მე დავინახე შეცდომა. შეცდომა იყო ის, რომ ვაზროვნებდი დასმული კითხვის შეუსაბამოს. კითხვა შემდეგი იყო: რატომ ვიცოცხლო, ანუ რა იქნება ნამდვილი, რა არა გაქრება ჩემი მოჩვენებითი ცხოვრებიდან? რა აზრი აქვს ჩემს საბოლოო არსებობას ამ უსასრულო სამყაროში? სწორეს ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად შევისწავლიდი ცხოვრებას. ცხოვრებისეულ კითხვაზე პასუხის გაცემა, აშკარად არ მაკმაყოფილდებდა, რადგან, ჩემი შეკითხვა, რომელიც ერთი შეხედვით საკმაოდ მარტივი ჩანს, მოიცავს ახსნის მოთხოვნილებას სასრულის უსასრულოთი და – პირიქით. მე ვკითხულობდი: რა არის ცხოვრების აზრი დროის, მიზეზისა და სივრცის მიღმა? და სხვა შეკითხვითვე ვუპასუხე მას: რა არის ცხოვრების აზრი დროში, მიზეზსა და სიცრცეში? საბოლოოდ გამოვიდა, რომ დიდი გონებრივი შრომის შედეგად ჩემი პასუხი დასმულ შეკითხვაზე შემდეგი იყო: „არანაირი“. ჩემს მსჯელობაში მე მუდმოვად ვუტოლებდი, სხვანაირად არც შემეძლო, სასრულს- სასრულს და უსასრულოს – უსასრულოს. ამიტომაც გამომდიოდა, ის, რაც უნდა გამოსულიყო: ძალა არის ძალა, ნივთიერება არის ნივთიერება, ნება არის ნება, უსასრულობა არის უსასრულობა. […] ფილოსოფიური ცოდნა არაფერს უარყოფს, უბრალოდ გვპასუხობს, რომ საკითხი თვითონ ვერ გადაწყდება – მისთვის გადაწყვეტა განუსაზღვრელი რჩება. მივხვდი თუ არა ამას, ისიც გავაანალიზე, რომ ჩემი პასუხი რაციონალურ ცოდნაში არ უნდა მეძებნა, და რაციონალური ცოდნისგან მიღებული პასუხი უბრალო მითითებაა იმისა რომ კითხვა სხვანაირად უნდა იყოს ჩამოყალიბებული და მასში დასრულებულისა და უსასრულოს ურთიერთმიმართებაც უნდა ჩანდეს. და მე მივხვდი, რომ ირაციონალური და დეფორმირებული მხოლოდ რწმენისაგან მიღებული პასუხებია, მათ ის უპირატესობა აქვთ, რომ ყოველ პასუხში არის ჩადებული მიმართება სასრულსა და უსასრულოს შორის, რომლის გარეშეც არანაირი გადაწყვეტა საკითხისა არ არსებობს. მაშ ასე, რაციონალური ცოდნის გარდა, რომელიც მე ერთადერთი მეგონა, მომიწია მეღიარებინა, რომ ადამიანებს კიდევ ერთი, ირაციონალური ცოდნა აქვთ – რწმენა, რომელიც სიცოცხლეს შესაძლებელს ხდის. რწმენა ჩემთვის ისევ ირაციონალური რჩებოდა, თუმცა უნდა მეღიარებინა, რომ მხოლოდ ის აძლევს კაცობრიობას პასუხებს ცხოვრებისეულ კითხვებზე, შესაბამისად, ცხოვრებას შეუძლებელს ხდის. >>
ტოლსტოი აღნიშნავს, რომ რწმენა რაც არ უნდა იყოს, „ის ადამიანების სასრულ არსებობას აძლევს უსასრულო მნიშვნელობას, რომელიც ვერ განადგურდება ტანჯვით, წართმევითა და სიკვდილით.“
<<მე გავიგე რომ რწმენა მხოლოდ იმის მტკიცებულება არ არის რაც არ გვინახავს, ასევე ის არ არის გამოცხადება, ეს არის მხოლოდ თანხმობა იმაზე, რაც ერთხელ თქმულა, მაგრამ რწმენა არის ადამიანის ცხოვრების არსის ცოდნა, რომლის შედეგადაც ადამიანი არ ანადგურებს მას და უბრალოდ აგრძელებს ცხოვრებას. რწმენა სიცოცხლის სიძლიერეა. თუ ადამიანი ცხოვრობს, მას სწამს რაღაცის. თუ მას არ სჯერა რომ რაღაცისთვის უნდა იცხოვროს, ის უბრალოდ არ იცხოვრებს. თუ ის ვერ ხედავს და ვერ აანალიზებს სასრულობის მაცდურ ბუნებას, მას სჯერა სასრულობის. ხოლო თუ იგი აანალიზებს ამას, მას უსასრულობის სჯერა. რწმენის გარეშე, ის ვერ იცხოვრებს..>>
იმისათვის რომ ადამიანმა ცხოვრება შეძლოს, ან უსასრულობას ვერ უნდა ხედავდეს, ან ცხოვრების ისეთი განმარტება ჰქონდეს, რომელიც სასრულობას უსასრულობასთან დააკავშირებს.
და მაინც რაც უფრო ღრმად იკვლევს რწმენას, მით უფრო აშკარა ხდება მისი რელიგიასთან შეუთავსებლობა, კერძოდ ქრისტიანული ეკლესიის სწავლება და მეორე მხრივ, შეძლებულთა პრაქტიკულ მაგალითზე დაფუძნებული შემთხვევები.
კიდევ ერთხელ უბრუნდება ღარიბებს, როგორც სულიერი ხსნის ერთადერთ გზას, ყოველივე განსაზღვრულისა და განუსაზღვრელის შესაერთებლად და მათი ცხოვრების გზებში ბუდისტური ფილოსოფიის მსგავსი ეთოსის აღსაქმელად.
<<ჩვენი წრისაგან განსხვავებით, სადაც მთელი ცხოვრება ფუჭად ილევა, გართობასა და დაუკმაყოფილებაში, შევამჩნიე რომ ამ ხალხის ცხოვრება ძლიერი შრომაა და რომ ისინი ცხოვრებით კმაყოფილნი არიან. ჩვენი წლის ხალხისაგან განსხვავებით, რომელიც ბედს უპირისპირდებიან და მუდამ ჩივიან, ეს ხალხი ყოველგვარი წინააღმდეგობის გარეშე, ჩუმად და მტკიცე მოთმინებით იღებს ყველა დაავადებასა თუ ტანჯვას, თიუთქოს ასეც უნდა იყოს. ჩვენგან განსხვავებით, ვინც თავს უფრო ბრძენად ვთვლით და ცხოვრების მნიშვნელობა ნაკლებად გვესმის, საკუთარ ტანჯვასა და სიკვდილს კი ავი ირონიით ვუყურებთ, ეს ხალხი ცხოვრობს და იტანჯება, და სიკვდილს მშვიდად, და ხშირად სიხარულითაც კი ხვდება. ჩვენი წრისაგან განსხვავებით, სადაც მთელი ცხოვრება ფუჭად ჩემს უმეცრებასთან შედარებით, მათ კარგად იცოდნენ სიცოცხლისა და სიკვდილის ფასი, მშვიდად შრომობდნენ, ითმენდნენ განსაცდელს და ცხოვრებასა და სიკვდილში სიკეთეს ნახულობდნენ, და არა ამაოებას. […]
მე მივხვდი რომ თუ მინდა რომ სიცოცხლე და მისი მნიშვნელობა გავიგო, არ უნდა ვიცხოვრო პარაზიტული ცხოვრებით, არამედ რეალური ცხოვრებით უნდა ვიცხოვრო, და მივიღო ის აზრი რომელიც რეალურმა კაცობრიობამ მისცა ცხოვრებას და მეც გავერთიანდე მასში – შევამოწმო ის.